Zdrowie według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, ang. World Health Organization) jest stanem pełnego/całkowitego dobrego samopoczucia/dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brakiem – obiektywnie istniejącej – choroby czy niepełnosprawności.
Jak więc wskazuje definicja, zdrowie składa się z trzech powiązanych ze sobą obszarów, które wzajemnie na siebie oddziałują: ciało, psychika oraz relacje społeczne.
Jako dietetyczka, jestem bardzo świadoma tego, że to, co jemy ma ogromny wpływ na nasze samopoczucie oraz profilaktykę występowania wielu chorób czy dolegliwości zarówno w teraźniejszości, jak i w przyszłości. Styl życia i dieta mają również wpływ na nasze zdrowie psychiczne. W gabinecie jednak wielu pacjentów zapomina lub nie ma świadomości, że dieta, ruch, sen czy wspierająca suplementacja oddziałują na zdrowie psychiczne na poziomie biologicznym.
W tym artykule chcę przybliżyć zagadnienia wpływu diety i stylu życia na zdrowie psychiczne ze szczególnym uwzględnieniem roli drobnoustrojów bytujących w naszych jelitach. Tak! Nasze mikroboty mogą wpływać na poziom odczuwanego stresu, napięcia czy lęku – fascynujące, prawda? Czas dowiedzieć się, jak. 🙂
ZDROWIE PSYCHICZNE – STRES A DEPRESJA
Zanim jednak przejdę do omawiania psychobiotyków, czyli mikroorganizmów o udokumentowanym wpływie na zdrowie psychiczne, chciałabym dokonać rozróżnienia na potrzeby tego artykułu, czym jest stres i życie w chronicznym stresie, a czym depresja.
Stres i depresja są pojęciami często źle zrozumianymi, a przez to używanymi w sposób tożsamy i niewłaściwy. Kojarzone są z niepokojem, lękiem, “dołkiem”, chandrą, “jesienną depresją”.
Stres ma wiele definicji, ale najogólniej jest to dynamiczna relacja między człowiekiem a niesprzyjającymi okolicznościami, w których człowiek żyje i próbuje się do nich przystosować. W wyniku stresu dochodzi do zaburzenia równowagi psychicznej i fizycznej, w której dana osoba próbuje podejmować działania zmierzające do przywrócenia równowagi.
Przewlekły/chroniczny stres może przyczyniać się do powstawania depresji, ale nie jest depresją. Stres wpływa jednak na zwiększoną produkcję kortyzolu (hormonu stresu), a także niekorzystnie oddziałuje na produkcję neuroprzekaźników w mózgu, które odpowiadają za nasze dobre samopoczucie (dopamina, serotonina). Obniżone ich stężenia można zaobserwować zarówno w stanie chronicznego stresu, jak i w depresji.
Depresja jest chorobą. Daje różne objawy, które utrzymują się minimum 2 tygodnie. Należą do nich zmiany nastroju, przygnębienie, smutek, utrata chęci do działania, wygaszenie zainteresowań. Dochodzi do braku odczuwania przyjemności, często pojawiają się problemy ze snem, pogorszenie pamięci, koncentracji. Pacjenci odczuwają zaniżone poczucie własnej wartości, niezrozumienie przez otoczenie, cierpienie, brak sensu życia. Depresja jest chorobą śmiertelną, wymaga leczenia farmakologicznego.
Stres chroniczny od depresji różni się zatem:
- długością trwania i oddziaływania na daną osobę,
- występowaniem dodatkowych objawów (np. bezsenność lub nadmierna senność, zaburzenia apetytu, długotrwała utrata przyjemności, myśli samobójcze, utrata miesiączki),
- wpływem na codzienne funkcjonowanie (problemy z pamięcią i koncentracją, brak chęci do wykonywania nawet prostych czynności jak wstawanie z łóżka, zjedzenie posiłku itp.).
Warto także wiedzieć, że stres rozpatruje się także w ujęciu biologicznym. Obejmuje on te wszystkie czynniki, które mogą zaburzać równowagę funkcjonowania człowieka. Należą do nich: infekcje, urazy, operacje, nadmierny wysiłek fizyczny, narażenie na toksyny środowiskowe oraz inne czynniki fizyczne i chemiczne. Stres oddziałuje na nasze tkanki, narządy i daje o sobie znać w sposób, który możemy zauważyć, ale też w sposób „cichy” czyli niezauważalny.
źródło: PSYCHOBIOTYKI. Nowa klasa probiotyków wspierająca zdrowie psychiczne (broszura informacyjna rekomendowana przez Stowarzyszenie Aktywnie Przeciwko Depresji)
PSYCHOBIOTYKI – OŚ MÓZGOWO-JELITOWA
Centrum decyzyjne w organizmie człowieka to ośrodkowy układ nerwowy, który odbiera informacje płynące nie tylko ze świata zewnętrznego, ale także z wnętrza naszego ciała. Jest to możliwe dzięki bodźcom przekazywanym mu za pośrednictwem systemu komórek nerwowych, neuroprzekaźników (hormonów) oraz układu immunologicznego (cytokiny, komórki układu odpornościowego).
Przewód pokarmowy “komunikuje się” z ośrodkowym układem nerwowych za pośrednictwem nerwu błędnego, ale też na drodze humoralnej, czyli za pośrednictwem wspomnianych wyżej hormonów i innych substancji chemicznych przenoszonych przez płyny.
Ostatnie dekady badań naukowych doprowadziły do odkrycia tzw. osi mózgowo-jelitowej (ang. brain-gut axis, BGA). Jest to ścieżka, która pozwala komunikować się jelitom z mózgiem na drodze hormonalnej, neuronalnej i immunologicznej. W komunikacji tej- jak się okazuje- uczestniczy także mikrobiota jelitowa, czyli bytujące w jelitach drobnoustroje. To dzięki komunikacji mózg-jelita odczuwamy dolegliwości jelitowe jak ból brzucha, ucisk w okolicach żołądka podczas stresu, motyle w brzuchu na widok osoby, która nas zauroczyła.
Jaki to wszystko ma związek ze zdrowiem psychicznym? Musimy najpierw zrozumieć, jaka jest fizjologia stresu i jakie zmiany w naszym ciele wywołuje stres.
źródło: PSYCHOBIOTYKI. Nowa klasa probiotyków wspierająca zdrowie psychiczne (broszura informacyjna rekomendowana przez Stowarzyszenie Aktywnie Przeciwko Depresji)
PSYCHOBIOTYKI – FIZJOLOGIA STRESU I ROLA MIKROBIOTY W ZDROWIU PSYCHICZNYM
Reakcja stresowa powstaje na bodziec lub sytuację, które odbieramy jako zagrażające. Powoduje to aktywację osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (ang. hypothalamic-pituitary-adrenal axis, HPA), na skutek czego natychmiast wyrzucany jest do układu krążenia kortyzol. Jest to całkowicie niekontrolowany przez nas, ewolucyjny mechanizm pozwalający przygotować się do walki lub ucieczki przed zagrożeniem.
W przypadku krótkotrwałego stresu, który ma zadziałać mobilizująco dodatkowo uwalniana jest adrenalina, która odżywia mózg, zwiększa koncentrację, pomaga rozszerzyć się drogom oddechowym i dotlenia mięśnie. Dzięki temu możemy zdążyć na wizytę lekarską w ostatniej chwili, odebrać dziecko z przedszkola, albo zrobić szybko zakupy przy ograniczonych możliwościach czasowych.
Stres jednak może być chroniczny i prowadzić do poważnych konsekwencji m.in. nadmiernej odpowiedzi zapalnej w ustroju i rozregulowania osi podwzgórze-przysadka-nadnercza. Jest ona głównym elementem organizmu odpowiedzialnym za stres, a jednocześnie reguluje wiele procesów, jak trawienie, pobór i wykorzystanie energii, działanie systemu odpornościowego, ale też ma wpływ na emocje i nastrój.
Chroniczny stres powoduje, że w obrębie błony śluzowej przewodu pokarmowego powstaje stan zapalny. Uwalniany w nadmiarze kortyzol wpływa dodatkowo na rozszczelnienie połączeń ścisłych, czyli połączeń między komórkami nabłonkowymi w jelicie, co prowadzi do wzrostu przepuszczalności błony jelitowej dla antygenów, wirusów, patogenów, antybiotyków, toksyn, przeciwciał czy alergenów. Niestety takie rozszczelnienie sprawia, że związki te wraz z krwiobiegiem mogą dostawać się do innych części ludzkiego ciała, szkodząc zdrowiu.
Co więcej, wydzielany przez nadnercza kortyzol aktywuje komórki tuczne (mastocyty), te z kolei uwalniając swoją zawartość i nadtrawiając białkowe elementy połączeń ścisłych, zwiększają przepływ antygenów poprzez barierę jelitową. Wydzielane cytokiny prozapalne oraz inne związki działają na zakończenia nerwowe, a te z kolei wysyłają sygnał do mózgu o toczącym się stanie zapalnym.
Mózg taki sygnał odczytuje jako stresogenny. Wraz z czynnikami zewnętrznymi, które odbiera, potęguje reakcję stresową. Wszystko to prowadzi do zmian w obrębie ciała, ale też psychiki człowieka. W literaturze mówi się o tym, że stres prowadzi do zmian psychologicznych, fizjologicznych i behawioralnych, czyli związanych z zachowaniem.
źródło: PSYCHOBIOTYKI. Nowa klasa probiotyków wspierająca zdrowie psychiczne (broszura informacyjna rekomendowana przez Stowarzyszenie Aktywnie Przeciwko Depresji)
Co wspólnego zatem ze zdrowiem psychicznym mają mikroby?
Otóż brak szczelności bariery jelitowej wpływa na powstawanie dysbiozy jelitowej (artykuł o dysbiozie przeczytasz tutaj). Dysbioza jelitowa natomiast ma negatywny wpływ na skład jakościowy oraz ilościowy drobnoustrojów jelitowych, co prowadzi do:
- zaburzeń w produkcji różnych neuroprzekaźników (dopaminy, noradrenaliny, oraz pośrednio serotonina),
- reakcji zapalnej w ustroju i jak pisałam wyżej, wpływu cytokin prozapalnych na zakończenia nerwowe,
- zwiększenia ryzyka rozwoju depresji,
- nasilenia zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego (wzdęcia, gazy, problemy z przelewaniem, biegunka, zaparcia, bóle brzucha), które często towarzyszą pacjentom doświadczającym chronicznego stresu, napięcia czy lęku.
Warto wiedzieć, że zdecydowana większość – około 90% – serotoniny (nazywanej hormonem szczęścia) produkowana jest w jelitach. Nie przechodzi ona jednak do mózgu, ale poprzez układ nerwowy powiązany z jelitami komunikuje się z mózgiem.
Być może nasilony stan zapalny wydaje się nie być problematyczny gdy o tym czytasz, ale cytokiny prozapalne mają również właściwości zaburzające przekształcanie tryptofanu, (aminokwasu, który musimy uzupełniać za pomocą diety) do serotoniny. W efekcie powstają w zamian związki o działaniu nasilającym stres oksydacyjny oraz procesy neurodegeneracji mózgu.
Tryptofan jest też niejako “produkowany” przez bakterie jelitowe.
Co to oznacza, mówiąc możliwie najprostszym językiem? Mniej więcej tyle, że rodzaj diety oraz styl życia, które wpływają na powstawanie dysbiozy jelitowej, wywierają też bezpośredni wpływ na nasze zdrowie psychiczne.
DIETA WSPIERAJĄCA ZDROWIE PSYCHICZNE
Rodzi się zatem pytanie: jaka dieta i jaki styl życia wspierają pozytywny wpływ na zdrowie psychiczne? Badania naukowe w tym zakresie trwają, powstała nawet oddzielna, prężnie się rozwijająca dziedzina naukowa zajmująca się wpływem żywienia na zdrowie psychiczne – nutripsychiatria.
Aktualne badania naukowe wskazują, że dysbioza jelitowa ma wpływ na zdrowie psychiczne, a dieta, która jest rekomendowana jako remedium, to dieta typu śródziemnomorskiego. Nazywana także czasem “antydepresyjną”, a mająca silnie przeciwzapalny charakter. Zwraca się także uwagę, by obfitowała w produkty zawierające duże ilości tryptofanu jak: orzechy i nasiona, kurczak, indyk, tofu, jaja, nasiona strączkowe, owies, ser żółty czy kakao.
O diecie śródziemnomorskiej w sposób bardziej rozbudowany będę pisała w kolejnym artykule, ale warto dodać, że w przypadku diety skoncentrowanej na zdrowiu psychicznym warto zwrócić również uwagę na probiotyki i prebiotyki, w tym kiszonki. Ciekawym produktem są także grzyby, które ze względu na cenne składniki m.in. witaminy z grupy B, zapobiegają nadmiernemu utlenianiu się błon komórkowych otaczających komórki nerwowe. Są one także niezbędne do produkcji neurotransmiterów.
Grzyby, szczególnie pogrzybek zwyczajny, mają przeogromną moc przeciwutleniającą. W kurkach natomiast znaleziono bardzo wysokie zawartości serotoniny, aż 17,6 mg w 100 g produktu. Innymi grzybami, po które warto, aby sięgały osoby dbające o zdrowie psychiczne, ze względu na wysoką zawartość m.in. indoli są: pieczarka brązowa, koźlarz babka, gąska zielona, boczniaki czy opieńka miodowa.
Myślę, że warto też dodać, że w sezonie jesiennym osoby dbające o zdrowie psychiczne mogą uzyskać ogromną korzyść z kąpieli leśnych, nie tylko ze względu na to, że pomagają się wyciszyć i są formą medytacji, ale też dlatego, że spacerując po lesie, oddychamy powietrzem bogatym w olejki eteryczne o udokumentowanym działaniu redukującym stres. Jeśli połączymy leśne spacery z grzybobraniem, a następnie z przygotowaniem pysznych dań z grzybami w roli głównej, nasze zdrowie psychiczne nam podziękuje.
Jeśli natomiast nie możemy skorzystać ze spaceru w lesie warto rozważyć dyfuzowanie dobrej jakości (czystych, naturalnych) olejków eterycznych w domu. W zależności od rodzaju olejku możemy działać na swój organizm pobudzająco, relaksacyjnie czy tonująco na układ nerwowy.
PSYCHOBIOTYKI – CZYM SĄ I JAK DZIAŁAJĄ
W związku z tym, że mikrobiota jelitowa odgrywa ważną rolę w kwestii zdrowia psychicznego badacze podejmowali w ostatnich ponad 10 latach próby zrozumienia, jakie bakterie i jak mogą je wspierać.
W 2013 roku badacze John’a F. Cryan oraz Ted’a Dinan po raz pierwszy użyli terminu psychobiotyk. Psychobiotyki są grupą probiotyków, które oddziałują na oś mózgowo-jelitową, wykazując korzyści zdrowotne u pacjentów doświadczających stresu, czy leczonych z powodu zaburzeń psychicznych. Są też stosowane u pacjentów, którzy doświadczają dolegliwości żołądkowo-jelitowych (np. w przebiegu zespołu jelita nadwrażliwego).
Przez wiele lat badane były różne szczepy bakteryjne pod kątem oddziaływania na doświadczanie stresu, niepokoju, lęku zarówno na zwierzętach, jak i na ludziach. Do szczepów bakteryjnych, które są psychobiotykami, możemy zaliczyć m.in.:
- Lactobacillus plantarum PS128,
- Lactobacillus plantarum DR7,
- Lactobacillus helveticus Rosell – 52,
- Bifidobacterium longum Rosell – 175,
źródło: PSYCHOBIOTYKI. Nowa klasa probiotyków wspierająca zdrowie psychiczne (broszura informacyjna rekomendowana przez Stowarzyszenie Aktywnie Przeciwko Depresji)
Jakie działanie wykazują psychobiotyki?
- Regulują mózgowy poziom dopaminy i serotoniny,
- łagodzą objawy behawioralne np. zachowania buntownicze,
- zmniejszają stężenie cytokin prozapalnych,
- wykazują działanie przeciwoksydacyjne,
- promują namnażanie korzystnych drobnoustrojów,
- zmniejszają stężenie kortyzolu,
- zmniejszają stan zapalny,
- wykazują działanie neuroprotekcyjne (ochronne na mózg),
- zapobiegają namnażaniu niekorzystnych drobnoustrojów,
- wpływają na integralność bariery jelitowej, przez co zmniejszają dysbiozę jelitową,
- zapobiegają zmniejszaniu się bioróżnorodności drobnoustojów w jelicie,
- wpływają na poprawę pamięci,
- zwiększają stężenie serotoniny i melatoniny w mózgu.
Dodatkowo szczepy zawarte w psychobiotyku Sanprobi Stress (Lactobacillus helveticus Rosell-52, Bifidobacterium longum Rosell-175) mają udokumentowane klinicznie działanie zmniejszające nasilenie lęku, somatyzacji stresu i depresji, obniżają stężenie kortyzolu, a tym samym stresu oraz wykazują pozytywny wpływ na zmniejszenie dolegliwości z przewodu pokarmowego.
Szczepy te mają działanie zmniejszające aktywność osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA), która, jak wcześniej wspominałam, w chronicznym stresie czy depresji jest pobudzana nadmiernie. Wpływają one także pozytywnie na wytwarzanie serotoniny z tryptofanu.
Ważne! Mimo iż szczepy te są szczególnie znane ze swoich właściwości w kierunku promocji zdrowia psychicznego, nie mogą być używane jako sposób na leczenie np. depresji. Mogą być stosowane jako element wspierający leczenie farmakologiczne i psychologiczne pacjentów. Nigdy odwrotnie.
Co ciekawe w 2020 r Guarino i wsp. zauważyli, że szczepy probiotyczne, które bezpośrednio mogą aktywować szlaki nerwowe, modulować czynniki troficzne oraz chronić przed stresem, to oprócz Lactobacillus helveticus Rosell-52 i Bifidobacterium longum Rosell-175 także:
- omawiany przeze mnie w kontekście wchłaniania żelaza czy redukcji dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego Lactiplantibacillus plantarum 299v (dawniej Lactobacillus plantarum 299v) (przeczytaj tutaj artykuł na jego temat, o niedoborach żelaza i kropelkach probiotycznych dla dzieci powyżej 1 r.ż. pisałam w oddzielnym artykule tu) ,
- Bifidobacterium lactis W52,
- Bifidobacterium bifidum W23,
- Lactobacillus casei Shirota,
- Lactobacillus acidophilus W37,
- Lactobacillus brevis W63,
- Bifidobacterium longum 1714 i NCC3001.
Psychobiotyk Sanprobi Stress zawiera szczepy, które mają rekomendację Departamentu ds. Produktów Leczniczych Pochodzenia Naturalnego i Dostępnych bez Recepty z Kanady oraz Brazylijskiej Agencji Nadzoru Zdrowia. Szczepy te zostały oficjalnie uznane za bezpieczne i szczególnie korzystne dla zdrowia psychicznego człowieka.
Chciałabym też z praktyki własnej oraz wiedzy zaczerpniętej od psychiatrów edukujących w Internecie dodać, że stosują oni u swoich pacjentów nie tylko psychobiotyk Sanprobi Stress. Oczywiście zawsze jako element wspierający do farmakoterapii i psychoterapii.
Wielu lekarzy poleca także Sanprobi Barrier jako probiotyk, który poprzez działanie wspierające uszczelnianie bariery jelitowej pomaga w łagodzeniu niektórych objawów natury psychicznej. Z racji swojego korzystnego wpływu na zmniejszanie dolegliwości związanych z bólami brzucha, wzdęciami, biegunkami/zaparciami wykorzystywany jest także Sanprobi IBS ze wspomnianym przeze mnie wyżej szczepem Lactiplantibacillus plantarum 299v (dawniej Lactobacillus plantarum 299v).
Bardzo mnie cieszy, że lekarze dostrzegają korzyści ze stosowania probiotyków u pacjentów i są świadomi tego jak mikrobiota jelitowa może wpływać na zdrowie psychiczne. Szczególnie, że leki, także przeciwdepresyjne, mają wpływ na powstawanie dysbiozy jelitowe, o czym pisałam w artykule “Co niszczy mikrobiotę jelitową?”.
CO JESZCZE WSPIERA ZDROWIE PSYCHICZNE? PROFILAKTYKA ZDROWIA PSYCHICZNEGO
W broszurze informacyjnej dla pacjentów Stowarzyszenia Aktywnie Przeciwko Depresji, dr n. med. Sławomir Murawiec – psychiatra zwrócił uwagę na:
- dbałość o dobrą jakość snu,
- suplementację witaminy D,
- suplementację kwasów omega-3, cynku, magnezu i folianów,
- odpowiednią dietę, obfitującą w źródła tryptofanu.
Ogromne znaczenie dla zdrowia psychicznego – jak podkreśla – ma aktywność ruchowa, szczególnie na świeżym powietrzu, w kontakcie z naturą. Wspomniane przeze mnie kąpiele leśne są elementem programu leczenia depresji w wielu ośrodkach na świecie.
Zdrowie psychiczne oraz profilaktyka stresu/depresji to także relacje z osobami, które mogą w razie problemów stanowić dla nas wsparcie. Sieć kontaktów, pozytywna wioska wsparcia, przyjaciele, rodzina – relacje z innymi mogą być różne, mieć odmienne natężenie, innego rodzaju bliskość, ważne jednak, aby nas nie obciążały. Wtedy stanowią dodatkowy płaszcz ochronny dla zdrowia.
PODSUMOWANIE
Zdrowie psychiczne jest zależne od bardzo wielu czynników. Jednym z nich jest dieta, a wraz z nią dbałość o integralność bariery jelitowej, tak by przeciwdziałać powstawaniu dysbiozy jelitowej. Mikroorganizmy tworzące mikrobiotę jelitową oddziałują bowiem na nasz mózg, a tym samym nastrój, poziom doświadczanego stresu, napięcia czy lęku.
Dbając o zdrowie psychiczne, warto rozważyć stosowanie psychobiotyków jako elementu wsparcia diety i stylu życia, szczególnie w okresach wzmożonego napięcia i stresu oraz w sytuacjach, kiedy stosowana jest farmakoterapia. Probiotykiem o udokumentowanym działaniu klinicznym w tym zakresie jest m.in. Sanprobi Stress zawierający szczepy Lactobacillus helveticus Rosell – 52, Bifidobacterium longum Rosell – 175.
Artykuł powstał we współpracy z marką Sanprobi.
BIBLIOGRAFIA
- Diop L, i wsp. Probiotic food supplement reduces stress-induced gastrointestinal symptoms in volunteers: a double-blind, placebo-controlled, randomized trial. Nutr Res. 2008 Jan;28(1):1-5
- Messaoudi M, i wsp. Beneficial psychological effects of a probiotic formulation (Lactobacillus helveticus R0052 and Bifidobacterium longum R0175) in healthy human volunteers. Gut Microbes 2011; 2:4,256-261
- Heidarzadeh-Rad N, i wsp. Effects of a Psychobiotic Supplement on Serum Brain-derived Neurotrophic Factor Levels in Depressive Patients: A Post Hoc Analysis of a Randomized Clinical Trial. J Neurogastroenterol Motil. 2020;26(4):486-495
- Stachowska E. Grenke J. Dieta na poprawę nastroju, 27. Kongres Europejskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, 2019
- McKean J.i wsp. Probiotics and Subclinical Psychological Symptoms in Healthy Participants: A Systematic Review and Meta-Analysis. J Altern Complement Med. 2017;23(4):249-258
- Dinan TG, i wsp. Feeding melancholic microbes: MyNewGut recommendations on diet and mood. Clin Nutr. 2019 Oct;38(5):1995-2001
- Skonieczna-Żydecka K, i wsp. Microbiome-The Missing Link in the Gut-Brain Axis: Focus on Its Role in Gastrointestinal and Mental Health. J Clin Med. 2018 Dec 7;7(12)
- Sarris J, i wsp. Clinician guidelines for the treatment of psychiatric disorders with nutraceuticals and phytoceuticals: The World Federation of Societies of Biological Psychiatry (WFSBP) and Canadian Network for Mood and Anxiety Treatments (CANMAT) Taskforce. World J Biol Psychiatry. 2022 Mar 21:1-32
- Pinto-Sanchez M.I., i wsp. Probiotic Bifidobacterium longum NCC3001 reduces depression scores and alters brain activity: a pilot study in patients with irritable bowel syndrome, „Gastroenterology” 153(2), 2017, 448–459
- Guarino M.P.L, i wsp. Mechanism of action of probiotics and their effect on Gastrointestinal disorders in adults. Nutrients. 2020;12 (4)
- Broszura informacyjna PSYCHOBIOTYKI. Nowa klasa probiotyków wspierająca zdrowie psychiczne (broszura informacyjna rekomendowana przez Stowarzyszenie Aktywnie Przeciwko Depresji)
- Broszura informacyjna.Nastolatek w stresie (broszura informacyjna rekomendowana przez Stowarzyszenie Aktywnie Przeciwko Depresji)
- Broszura informacyjna. Dieta na poprawę nastroju. Żywienie osób z depresją.