Niedobór żelaza, jak pisałam w artykule o diecie w niedoborach żelaza, jest wg WHO najczęściej występującym niedoborem pojedynczego składnika u  ludzi na świecie. Może dotyczyć nawet 25% populacji, dotyka około 40 % kobiet w ciąży i jest bardzo powszechny także u niemowląt i małych dzieci w wieku od 1 do 3 lat. Według danych z USA i Wielkiej Brytanii niedobory żelaza dotykają szczególnie dzieci w wieku od 6. do 20. miesiąca życia oraz w okresie dojrzewania. Niedokrwistość z niedoboru żelaza rozwija się nawet u 16% dzieci, a niedobory żelaza dotyczą nawet 38% maluszków w wieku 1-2 lat.

 

NIEDOBÓR ŻELAZA U NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI – DLACZEGO ŻELAZO JEST TAK WAŻNE?

 

Żelazo jest głównym składnikiem hemoglobiny i bierze udział w przenoszeniu tlenu i produkcji czerwonych krwinek. Jest też obecne jako element budulcowy m.in. enzymów oddechowych, hormonów, neuroprzekaźników i  wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego. Jest składnikiem osłonki mielinowej aksonów, czyli elementów neuronu (komórki nerwowej) odpowiedzialnych za przekazywanie informacji z ciała komórki do kolejnych komórek nerwowych. Dzięki nim dochodzi do prawidłowego przekazywania impulsów nerwowych, ale też produkcji ważnych neuroprzekaźników w ośrodkowym układzie nerwowym (GABA, kwas glutaminowy). 

 

Główną konsekwencją niedoboru żelaza w okresie noworodkowym i wczesnodziecięcym są zaburzenia w funkcjonowaniu i budowie układu nerwowego. Objawiają się zaburzeniami rozwoju poznawczego, gorszą pamięcią, trudnościami ze snem, a nawet słuchem. Dzieci mogą być też bardziej nieśmiałe, wrażliwsze na bodźce i ich przetwarzanie. Konsekwencją niedoboru żelaza może być także większa podatność na infekcje, a więc osłabienie układu odpornościowego.  

 

W raporcie Amerykańskiej Akademii Pediatrii (AAP), dot. niedoborów żelaza i anemii u dzieci, autorzy wspominają pracę, która wykazywała wpływ noworodkowych niedoborów żelaza na funkcje poznawcze, nawet dwie dekady po urodzeniu. Przyznam szczerze, że ta informacja zmroziła krew w moich żyłach (niedawno zostałam mamą i mam na pokładzie niemowlaka, dlatego jak każda mama jestem dosyć wrażliwa na takie informacje).

 

Autorzy dodali jednak, że trudno ustalić związek przyczynowo-skutkowy w tej kwestii z uwagi na wielość zmiennych mających wpływ na funkcje poznawcze oraz trudność w zaprojektowaniu odpowiednich badań długofalowych, które by taki związek na pewno potwierdziły. Można zatem odetchnąć z ulgą. 🙂 

 

Bezsprzecznie jednak żelazo odgrywa ogromny wpływ na zdrowie i rozwój dzieci, i powinno być suplementowane u dzieci z grup ryzyka, a kobiety w okresie ciąży powinny otrzymywać znacznie bardziej rozbudowany i refundowany pakiet badań diagnostycznych. Tak by wykrywać wczesne, utajone niedobory żelaza u matki i móc im zapobiegać później u dzieci. 

 

AAP dodaje także w raporcie, że liczne badania na zwierzętach oraz  badania z udziałem niemowlęt potwierdzają wpływ niedoboru żelaza na funkcje poznawcze, mielinizację, pamięć, dlatego tak ważne są działania przeciwdziałające wystąpieniu anemii. Anemia jest bowiem późnym objawem niedoboru żelaza. 

 

NIEDOBÓR ŻELAZA  U NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI – ZASOBY ŻELAZA I OBJAWY NIEDOBORU 

 

Dziecko w okresie płodowym otrzymuje żelazo od mamy. Jest ono wykorzystywane na bieżące potrzeby rozwojowe, ale także magazynowe na okres noworodkowy i niemowlęcy. W literaturze można przeczytać, że u zdrowego i urodzonego o czasie noworodka zapasy żelaza wynoszą 75 mg/kg masy ciała. Oznacza to, że ok. 3-kilogramowe dziecko powinno zgromadzić 225 mg żelaza. 

 

Gromadzenie zapasów żelaza przez dziecko w okresie prenatalnym zaczyna się już w 1. trymestrze, ale jest ono wtedy niewielkie. Wzmożone gromadzenie zapasów ma miejsce dopiero w 3. trymestrze ciąży. Zapotrzebowanie na żelazo u kobiety wtedy gwałtownie rośnie, a szczyt określa się na 32. tydzień ciąży, kiedy następuje intensywna mielinizacja mózgu u dziecka. 

 

Oznacza to, że skrócony czas ciąży (wcześniaki) ma wpływ na status żelaza u dziecka. Ciąże mnogie to także ryzyko niedoboru tego składnika zarówno u mamy, jak i dzieci. 

 

Poniższa tabela zawiera informacje także o innych, ale bardzo istotnych czynnikach ryzyka niedoboru żelaza u niemowląt i małych dzieci. Jednym z najważniejszych (oprócz współwystępowania chorób u mamy, m.in. cukrzycy)  jest czas odpępnienia po urodzeniu, kiedy dochodzi do dużego transferu krwi z pępowiny, a tym samym żelaza do dziecka. 

 

Rekomendacje mówią, że pępowinę należy przeciąć dopiero, jak przestanie tętnić. W literaturze naukowej mówi się, że ten czas powinien wynosić od 1 do 3 minut. Wszystko zależy także od stanu zdrowia mamy i noworodka.  

 

Źródło grafiki

 

Opóźnianie procedury odpępniania noworodków sprzyja lepszej gospodarce żelazowej w organizmie niemowlęcia, a także wielu innym parametrom zdrowotnym (ma to także szczególnie duże znaczenie u wcześniaków).

 

Niestety żelazo jest jednym z trudniej przyswajalnych przez organizm składników. Stąd niedobory żelaza pogłębiają się u dzieci, często w czasie rozszerzania diety. Szczególnie, że jak wskazuje wiele badań naukowych, matczynego żelaza starcza niemowlęciu urodzonemu o czasie na 4-6 miesięcy życia, a w przypadku dzieci urodzonych przedwcześnie na 2-3 miesiące. 

 

Nadmiar żelaza, z drugiej strony, także nie jest wskazany i ma swoje negatywne konsekwencje. Zbyt duża ilość żelaza wpływa niekorzystnie na wątrobę, serce i gospodarkę hormonalną, a także na mikrobiotę jelitową, która kształtuje się intensywnie w okresie prenatalnym oraz pierwszych trzech latach życia dziecka. 

 

Nadmierna ilość żelaza powoduje powstawanie tzw. wolnych rodników (ROS), które uszkadzają kwasy nukleinowe, białka i lipidy. Stąd tak ważne jest, aby nie nadużywać suplementacji, stosować odpowiednie preparaty o wysokiej biodostępności żelaza (szczególnie u maluszków), a także dbać o dietę dziecka podczas jej rozszerzania i skoncentrowanić się na odpowiednich i dobrze przyswajalnych formach żelaza w jego trakcie. W zależności od wieku dziecka ważna jest także podaż witaminy C i generalna kompozycja posiłków. O tym napiszę nieco więcej w dalszej części artykułu. 

 

 

OBJAWY NIEDOBORU ŻELAZA U NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI

 

U niemowląt: 

• częste infekcje, 
• bladość skóry i śluzówek, 
• nieprawidłowy wzorzec snu (zwykle po 3 miesiącach życia dziecka, gdy zasypia na noc, pierwszą część nocy śpi dłużej, u dzieci z niedoborami wybudzenia są częste, a sen krótki),
• zmniejszony apetyt, a przez to słabsze przyrosty masy ciała,
• niechęć do jedzenia pokarmów stałych w trakcie rozszerzania diety, chęć zaspokajania głodu głównie mlekiem z piersi (w przypadku maluszków karmionych mlekiem modyfikowanym istnieje mniejsze ryzyko niedoborów, ponieważ mieszanki mlekozastępcze są wzbogacane w żelazo).

 

O śnie dziecka i powiązaniu go z niedoborem żelaza można przeczytać w artykule na blogu Magdaleny Komsty – zachęcam, by się z nim zapoznać. 

 

U małych dzieci:

• problemy z koncentracją, zapamiętywaniem,
• senność, 
• częste infekcje z powodu obniżonej odporności, 
• zawroty i bóle głowy, 
• bladość skóry i śluzówek, 
• problemy ze snem (wybudzenia, nieodpowiednia ilość snu), 
• osłabienie włosów, paznokci, 
• częste zajady, 
• problemy z przyrostem masy ciała, 
• męczliwość, brak charakterystycznej dla wielu dzieciaków dużej aktywności ruchowej, brak energii, 
• apatia, 
• bladość i bolesność języka,
• zespół Pica (chęć zjedzenia nietypowych/niejadalnych produktów np. kreda, gleba).

 

 

NIEDOBÓR ŻELAZA U NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI  – DIAGNOSTYKA I SUPLEMENTACJA

 

Jeżeli niepokoją Cię powyższe objawy u Twojego dziecka, wybierz się do pediatry, by przeprowadzić diagnostykę niedoborów żelaza. Zwłaszcza jeśli miałaś niedobór żelaza lub anemię w ciąży, urodziłaś przedwcześnie, byłaś w ciąży mnogiej. Tabela z czynnikami ryzyka anemii zamieszczona powyżej może być tu bardzo pomocna.  

 

Lekarz zleci (a przynajmniej powinien, bo w praktyce wiemy jak jest i rodzice często płacą za badania prywatnie) wykonanie u dziecka chociażby morfologii. W pierwszej kolejności bowiem zwraca się uwagę na poziom hemoglobiny. Jeśli jest obniżony, oznacza z dużym prawdopodobieństwem anemię. Spada wtedy także liczba czerwonych krwinek (RBC), obniżone są parametry MCV, MCH, MCHC, a wzrasta stężenie transferyny. Dodatkowo uszczuplone są zapasy żelaza w postaci ferrytyny w organizmie, poziom żelaza także jest obniżony. 

 

Inaczej sytuacja wygląda w utajonym niedoborze żelaza. Wtedy wartość hemoglobiny i parametrów krwinkowych często nadal są prawidłowe, ale zapasy żelaza i ferrytyny obniżone. 

 

W praktyce powinno się także zbadać stężenie CRP, czyli białka ostrej fazy, ponieważ w wynikach badań może wyjść podwyższona ferrytyna, co niekoniecznie oznacza duży zapas żelaza, a raczej przebiegający stan zapalny w infekcji.

 

Badania przesiewowe w Polsce wykonuje się w okolicach bilansu roczniaka u dzieci z grup ryzyka. Niestety często jest już za późno i u  dziecka rozwinęła się anemia. By jej zapobiec, należałoby wcześniej zająć się wdrożeniem odpowiedniej diety i/lub suplementacji.

 

Suplementacja żelazem wg AAP

 

Rekomendacje Amerykańskiej Akademii Pediatrii wskazują:

• by po 4. m.ż. suplementować żelazo u dzieci karmionych piersią w ilości 1 mg na każdy kg/mc aż do wprowadzenia pokarmów bogatych w żelazo do diety,
• u dzieci karmionych mieszankami mlekozastępczymi nie ma konieczności suplementacji z uwagi na to, że są one wzbogacone w żelazo (preparaty od 6. do 12. m.ż.),
• u dzieci w wieku 1-3 lat zapotrzebowanie na żelazo powinno być w pełni pokryte przez pokarmy w diecie, ale w przypadku niedoborów należy podawać żelazo w postaci płynnej czy np. tabletek do żucia.

 

AAP zaleca wykonywanie badań przesiewowych  wszystkim niemowlętom między 9. a 12. m.ż. Natomiast Europejskie Stowarzyszenie Pediatrii, Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia (ESPGHAN) wskazuje, że zdrowe, urodzone o czasie niemowlęta o wadze min. 2500 g nie muszą być profilaktycznie badane i suplementowane żelazem. 

 

W poniższej tabeli znajdują się punkty odcięcia dla anemii z niedoboru żelaza i niskiego poziomu hemoglobiny wg ESPGHAN. Te wartości to sugerowane dolne zakresy norm dla rozpoznania niedokrwistości z niedoboru żelaza. 

 

NIEDOBORY ŻELAZA U NIEMOWLĄT I MAŁYCH DZIECI – DIETA BOGATA W ŻELAZO ORAZ SUPLEMENTACJA WSPIERAJĄCA, CZYLI PROBIOTYKOTERAPIA

 

Od momentu rozszerzania diety niemowlęcia (najczęściej jednak po ukończonych 6. m.ż, a nie 4. m.ż) należy dbać o podaż żelaza. Pisząc ten artykuł, właśnie rozpoczynam rozszerzanie diety mojego synka, więc jestem naprawdę mocno osadzona w temacie, szczególnie, że od 4,5. miesiąca życia musieliśmy wdrożyć suplementację żelazem (częste pobrania krwi, pobyt w szpitalu zrobiły swoje). 

 

Bardzo dużo o diecie bogatej w żelazo pisałam już w artykule o niedoborach żelaza, dlatego nie chciałbym powielać tu tych samych treści i zachęcam Cię do przeczytania artykułu. Znajdziesz w nim całą masę praktycznych wskazówek i informacji, gdzie szukać w żywności żelaza, które żelazo ma większy stopień przyswajalności oraz jak tą przyswajalność w diecie sprytnie zwiększać. 

 

 

Dodam jedynie, że w przypadku diety niemowląt i małych dzieci stosujemy niemal takie same produkty bogate w żelazo jak u dorosłych. Oczywiście dostosowując je do wieku dziecka i modyfikując sposób obróbki kulinarnej oraz formę podania. 

 

W diecie dziecka nie może znajdować się bowiem żaden tatar wołowy czy inne surowe mięso/ryby/jaja, dieta powinna być wolna od dodatku soli kuchennej, sztucznych dodatków, słodzików itp. Zwłaszcza na etapie rozszerzania diety u niemowląt. Niemniej jednak gotowane mięso, żółtko jaja, nasiona konopii, pestki dyni, czyli produkty bogate w ten składnik w odpowiedniej formie warto, aby znajdowały się w diecie zarówno niemowlaka, jak i małego dziecka. 

 

Przyjmuje się także, że rozszerzając dietę dziecka, warto, aby produkty bogate w żelazo znajdowały się w każdym posiłku. 

 

 

W praktyce nie jest to łatwe, a biorąc pod uwagę, że z dzieckiem nie przebywa się tylko w domu, a wychodzi na zewnątrz, odbywa wizyty lekarskie, chodzi do żłobka, kwestia ta się nieco komplikuje i stresuje rodziców. 

 

Dlatego warto także dbać o to, żeby dziecko wraz z posiłkami bogatymi w żelazo spożywało odpowiednie ilości witaminy C pochodzące z owoców i warzyw np. papryki, kiwi, truskawek czy brokuła. Witamina C zwiększa wchłanianie żelaza. Po pierwszym roku życia można też podawać zakwas z buraków, który pięknie wpływa na normalizację parametrów krwinkowych i zwiększa wchłanianie żelaza. 

 

Innym skutecznym sposobem, który wspiera przyswajalność żelaza z produktów spożywczych jest zastosowanie probiotyku.

 

 Szczep bakteryjny Lactiplantibacillus plantarum 299v (wcześniej Lactobacillus plantarum 299v) ma udowodnione działanie zwiększające przyswajalność żelaza i ponad 30 lat badań klinicznych za sobą. 

 

Jest zawarty w kropelkach probiotycznych Sanprobi IBS, które są przeznaczone dla dzieci powyżej 1. roku życia. Kropelki są nie tylko bezpieczne i skuteczne, ale także wolne od glutenu i laktozy. 

 

Probiotyk w postaci kropelek docenią każda mama i tata, bo jest to jeden z najłatwiejszych i najprzyjemniejszych sposobów podania dziecku zarówno suplementu, jak i leku. Szczególnie, że kropelki można dodać do wody, soku, innego napoju, który nie przekracza temperatury pokojowej lub zakroplić bezpośrednio do buzi. 

 

Myślę też (jako mama), że jest to znakomity sposób na to, by zmniejszyć nieco poziom stresu i napięcia związany z tym, ile żelaza dziecko w diecie przyjmuje i jak się ono wchłania. Wiedząc, że podajemy dziecku preparat zwiększający wchłanianie tego składnika można poczuć się po prostu choć troszkę spokojniej. 

 

Dlaczego warto w ogóle rozważyć suplementację L.Plantarum 299v u małych dzieci, które mają niedobór żelaza lub zdiagnozowaną anemię? Jest kilka powodów.

 

 L.plantarum 299v: 

 

1. 1. Zwiększa wchłanianie żelaza.
   2. Dba o mikrobiotę jelitową zarówno u dzieci zdrowych, jak i z problemami zdrowotnymi. Szczep ten łączy się z receptorami nabłonkowymi w przewodzie pokarmowym, namnaża się w nim, przez co może przyciągać do siebie inne gatunki probiotyczne o korzystnym działaniu. Dzięki temu tworzy w przewodzie pokarmowym korzystny biofilm i zapobiega namnażaniu się bakterii chorobotwórczych np. Escherichii coli, Candidy albicans, Salmonelli entericii. 
   3. Wzmacnia barierę jelitową, dzięki czemu niepożądane i szkodliwe związki nie dostają się do krwiobiegu.
   4. Ogranicza występowanie stanów zapalnych w organizmie. 
   5. Wytwarza tlenek azotu, który powoduje zwiększenie wydzielania mucyny, czyli ochronnego śluzu. Dzięki temu przyspieszone są procesy odnowy błony śluzowej i poprawia się mikrokrążenie. 
   6. Wpływa na wytwarzanie krótkołańcowych kwasów tłuszczowych (SCFA), które są źródłem energii dla komórek oraz obniżają pH w świetle jelita. Tym samym hamowany jest wzrost bakterii patogennych. 
   7. Dzięki działaniu wspierającemu integralność bariery jelitowej może mieć wpływ na zapobieganie bólom brzuszka u dzieci. 
   8. Jego korzyści mogą także odczuć dzieci, które źle tolerują laktozę, czyli cukier mleczny, ponieważ L.plantarum 299v produkuje enzym laktazę (niezbędny do trawienia laktozy). 

 

PODSUMOWANIE

 

Niedobory żelaza u niemowląt i małych dzieci są bardzo powszechne i mają wpływ na zdrowie maluchów. Żaden rodzic nie chce, aby jego dziecko miało zaburzenia w funkcjonowaniu i budowie układu nerwowego objawiające się m.in. trudnościami behawioralnymi. Dlatego kluczowe jest to, aby kobiety w ciąży miały wykonywane rutynowo badania nie tylko morfologii, ale także żelaza czy ferrytyny, a w przypadku niedoborów odpowiednio suplementowały żelazo i dbały o jego podaż w diecie. 

 

Dbając o przyszłe mamy, dbamy jednocześnie o zasoby żelaza niemowlęcia. Następnie poprzez mądrze rozszerzaną dietę, bogatą w produkty o wysokiej zawartości żelaza i witaminy C oraz probiotykoterapię w postaci kropelek Sanprobi IBS możemy zapobiegać niedoborom lub wspierać leczenie już występującej niedokrwistości z niedoboru żelaza. 

 

Należy pamiętać, że dieta i suplementacja w przypadku rozpoznanej anemii u dziecka stanowią działania wspierające. Leczenie bowiem oparte jest o odpowiednią suplementację żelazem w wysoko przyswajalnej formie i dawce dobranej do masy ciała i wieku dziecka. 

 

Artykuł powstał we współpracy z marką Sanprobi.

 

BIBLIOGRAFIA

1. Robert D. i wsp. Diagnosis and Prevention of Iron Deficiency and Iron-Deficiency Anemia in Infants and Young Children (0–3 Years of Age), Pediatrics (2010) 126 (5): 1040–1050.
2. Domellöf M.i wsp.  ESPGHAN Committee on Nutrition. Iron requirements of infants and toddlers. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2014; 58(1): 119‑29
3. Nordström EA, i wsp. Lactiplantibacillus plantarum 299v (LP299V ): three decades of research. Benef Microbes. 2021 Oct 11;12(5):441-465
4. Weker H. i wsp., Raport: Kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku od 5. do 36. miesiąca życia, Instytut Matki i Dziecka, 2016
5. Toczek J. i wsp.Pozytywny wpływ późnego odpępniania na stan urodzeniowy wcześniaków z perspektywy położniczej, Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2022 tom 7, nr 1, strony 7–14
6. Agata Pleskaczyńska, Anna Dobrzańska: Profilaktyka niedoboru żelaza u dzieci – standard postępowania, Standardy Medyczne/Pediatria:2011 n T. 8 n 100–106
7. Szajewska H. i wsp, Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, Standardy Medyczne Pediatria:2014 T. 11;321-338
8. Hoppe M, i wsp. Probiotic strain Lactobacillus plantarum 299v increases iron absorption from an iron-supplemented fruit drink: a double-isotope cross-over single-blind study in women of reproductive age. Br J Nutr. 2015 Oct 28;114(8):1195-202.
9. Chmielewska A., Suplementacja żelazem u dzieci – aktualny stan wiedzy, Standardy Medyczne Pediatria: 2018:T.15 :285-292
10. Zapobieganie niedoborowi żelaza i leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza u niemowląt i małych dzieci, Pediatria po dyplomie